Birûnî, 973 yılında batı Harezm’in başkenti Kâs şehrinde doğmuş olan bir Türk bilginidir ve tam adı EbuReyhan Muhammed bin Ahmed el-Birûnî’dir. Parlak zekâsıyla daha küçük yaşlarda zamanın hüküm darının dikkatini çekmiş ve saraya kabul edilmiştir. Burada meşhur
matematikçi Emir Ebû Nasr Mansûr bin Ali bin Irakî ve Abdüssamet bin Samet el-Hâkim’den dersler almıştır.Erken yaşlarda astronomi ile ilgilenmiş ve ilk rasadını on yedi yaşında gerçekleştirmiştir.
995 yılında Ceyhun Nehri’nin öte yakasından gelen Me’mûnîler’in Kâs’a saldırıp Harezmlileri tarihten silmeleri üzerine Kâs’tan uzaklaşmış fakat iki yıl sonra geri dönerek Cürcan’da
Sultan Kâbûs’un sarayında yaşamaya başlamıştır. Birûnî’nin bu süreçte İbn Sina ile Aristo merkezli dünyanın ezeliliği ve yaratılışı gibi konularda yazıştığı bilinmektedir. Cürcan’da ilmî bir itibar gördüğü hâlde, Gürgenç’te Harezm’i yöneten Ebu’lHasen Ali b. Me’mun’dan aldığı davet üzerine oraya gitmiştir. Burada kendisine sağlanan imkanlarla“Şahın Çemberi” adını verdiği bir astronomi cihazı icat etmiş ve ilmî faaliyetlerini sürdürmüştür.
Me’mun’un öldürülmesinden sonra Gazneli Mahmut, Harezm’i kendi ülke topraklarına katmış
ve Gazne’ye dönerken yanında Birûnî’yi de götürmüştür. Başlangıçta Gazneli Mahmut ile yakın
bir ilişkisi olmayan Birûnî zamanla itibar görmüş ve burada astronomi,matematik ve fizik ile ilgili oldukça verimli çalışmalar gerçekleştirmiştir.
Gazneli Mahmut’un Hindistan’ın kuzeybatı bölgelerini ele geçirmesinden sonra bu bölgelere giderek Sanskritçe öğrenmiş ve en meşhureseri olan Tahkîku mâ li’l-Hind’i busayede kaleme alabilmiştir. Gazneli Mahmut’un ölümünden sonra yerinegeçen oğlu Mesûd ve sonrasında onun yerine geçen oğlu Mevdûd zamanında da çalışmalarını sürdürüp pek çok eser yazan Birûnî, yaklaşıkolarak 1050’li yıllarda Gazne’de vefat etmiştir.
Biruni Eserleri
Birûnî’nin esas çalışma sahası, en çok eser verdiği alan olan astronomidir. Bu alanda yaklaşık otuz beşeser yazdığı bilinmektedir. Yaptığı araştırmalar neticesinde şehirlerin coğrafi konumları, birbirine olan uzaklıkları, enlem ve boylam hesaplamaları, mevsimler ve gel-git olaylarının etkileri, kıblenin yönü ve namaz vakitlerinin tayini gibi hususlarda ilme büyük katkı sağlamıştır. Bu alanda yazmış olduğu el-Kanûnu’l Mes‘ûdi adlı eseri astronomi, astroloji, coğrafya, jeodezi ve meteoroloji gibi konularda önemli bilgiler ihtiva etmektedir.
Ünlü bilginin yirmi sekiz yaşlarında yazdığı el- sâru’l-Bâkiye de enönemli eserleri arasında zikredilmektedir.Bu kitabın yazılış nedeni,eserin baş kısmında da belirtildiğiüzere, çeşitli toplumların kullandıkları takvimlerle ilgili bilgi vermektir.Farmakoloji alanında İslam bilim tarihindeki en büyük eser olarak zikredilen es-Saydele fi’t-Tıb da Birûnîtarafından kaleme alınmıştır ve içeriğinde yaklaşık olarak 800 ilaçla ilgili farmakolojik bilgi bulunmaktadır.
Hindistan’daki seyahati esnasında keşfetmiş olduğu yerin çapını hesaplama girişimleri neticesindeTahdîdü Nihâyâti’l-Emakin adlı eserini kaleme almış ve bu kitap Jeodezialanında müstakil olarak yazılmış ilk kitap olarak tarihte yerini almıştır.Ayrıca Hindistan’a gitmesinin en büyük sebeplerinden biri olan Hint kültürüne olan merakı neticesindeTahkîku mâ-li’l Hind adlı eserini1030 yılında tamamlamıştır. Bu eser Hindoloji alanında yazılan ilk ciddi kitap olmuştur.Birûnî hakkında yapılan son dönem araştırmaları, onun kendi döneminde ve sonrasında ne kadar önemli izler bıraktığını gözler önüne sermektedir zira o, günümüzde farklıalanlarda çalışma yapan bilginlerin üzerinde en çok çalıştığı İslâm bilginlerinden birisidir.
Kaynaklar :
Yigitek Ocak 2015 Portre - Biruni
Arş. Gör . Fatma Seda ŞENGÜL
Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dinler Tarihi Ana Bilim Dalı
el-Birûnî, Ebu Reyhan, Maziden Kalanlar, çev.
Ahsen Batur, İstanbul 2011.
Kamiar, Mohammad, Brilliant Biruni, Maryland,2009.
Özcan, Emine Sonnur, Bilgi Büyücüsü Birûnî,İstanbul 2007.
Tümer, Günay, “Birûnî”,TDV İslâm Ansiklopedisi,c. VI, s. 206, İstanbul 1992.
Tümer, Günay, Birûnî’ye Göre Dinler ve İslâmDini, Ankara 1991.
